Развіццё правільнай мовы дзіцяці ў сям’і
З кожным годам жыццё прад’яўляе ўсё больш высокія патрабаванні не толькі да нас, дарослых людзей, але і да дзяцей, няўхільна расце аб’ём ведаў, якія трэба ім перадаць, да таго ж педагогі хочуць, каб засваенне гэтых ведаў было не механічным, а асэнсаваным. Таму ствараюцца новыя праграмы падрыхтоўкі дзяцей да школы ў дзіцячых садах, новыя праграмы навучання ў школе.
Для таго, каб дапамагчы дзецям справіцца з задачамі, якія іх чакаюць, трэба паклапаціцца аб своечасовым, паўнавартасным фарміраванні ў іх мовы. Гэта асноўная ўмова паспяховага навучання. Бо праз пасродкі мовы здзяйсняецца развіццё абстрактнага мыслення, з дапамогай слоў мы выказваем свае думкі.
У школе дзетак будуць вучыць апераваць паняццямі, выхоўваць у іх здольнасць рабіць высновы. Гэта азначае, што ў школу яны павінны прыйсці хоць і з элементарнымі, але з дастатковымі ведамі пра навакольны фізічны свет, пра жывёльнае і расліннае царствах, пра людзей, пра прыгажосць і агіднасці, пра дабро і зло, пра праўду і хлусні і г.д. і ўсё гэта становіцца даступна дзецям толькі пры дапамозе мовы.
Усякая затрымка ў ходзе развіцця мовы (дрэннае разуменне таго, што кажуць навакольныя людзі, бедны запас слоў назваў і слоў паняццяў, звужаныя або неправамерна шырокія паняцці) абцяжарвае зносіны дзіцяці з іншымі дзецьмі і дарослымі, у нейкай меры выключае яго з гульняў, заняткаў.
Найважнейшай перадумовай паспяховага навучання ў школе і, перш за ўсё, для авалодання граматай і лікам з’яўляецца развіццё вуснай мовы. Неабходныя яе якасці: чыстае вымаўленне ўсіх гукаў роднай мовы, выразнае вымаўленне слоў, уменне адказваць на пытанні дарослых, пераказваць казкі, апавяданні, прачытаныя дарослымі, адказваць на пытанні па змесце прачытанага, складна, паслядоўна распавядаць пра свае гульні, шпацыры.
Бацькі павінны ў размове з дзецьмі ўжываць некаторыя цяжкія словы тыпу “акварыум”, “тратуар”. Бацькі сочаць за мовай дзіцяці, папраўляюць яго ў выпадку неабходнасці. Правільная мова шмат у чым залежыць ад мовы навакольных дарослых, чытання дзіцячай мастацкай літаратуры.
Здольнасць адвольнага запамінання, гэтак неабходная ў навучанні, развіваецца завучваннем вершаў (з голасу дарослых). Дзіця да прыходу ў школу павінен ведаць на памяць і выразна чытаць 10-15 невялікіх вершаў.
Адгадванне загадак развівае ў дзяцей кемлівасць, уменне хутка адказваць дзеяннем і словам на разнастайныя пытанні.
У дашкольным дзяцінстве дзіця засвойвае гутарковую форму мовы, а таксама вусную мову. Да 6-7 гадоў яго мова развіта ўжо добра.
Дэфекты вымаўлення груп гукаў сустракаюцца рэдка, але бываюць выпадкі няправільнага вымаўлення асобных гукаў. Але і ў тым выпадку, калі ў мове дзіцяці няма парушэнняў вымаўлення гукаў і слоў – гукавой культуры маўлення неабходна па-ранейшаму надаваць увагу. Менавіта цяпер вялікае значэнне набывае праца над тэмпам мовы, дыкцыяй і інтанацыйнай выразнасцю.
Найбагацейшы матэрыял дадуць вам пацешкі, скорагаворкі, прыказкі, прымаўкі. Спачатку дарослы выразна і выразна прамаўляе хуткамоўку. Напрыклад: “Ішла Саша па шашы і смактала сушку”. Дзіця паўтарае яе. Для практыкавання ў змене сілы голасу хуткамоўка вымаўляецца гучна-ціха або шэптам, шэптам-гучней-гучна. Для развіцця тэмпу мовы хуткамоўка вымаўляецца хутка-умерана або запаволена.
Каб дзеці засвойвалі розныя інтанацыі (апавяданне, пытанне, вокліч), можна праводзіць з імі розныя практыкаванні са змяненнем сэнсавага націску на розных словах. Дарослы прапануе дзіцяці адказаць на яго пытанні, але так, каб голасам вылучыць патрэбнае слова.
Ты куды заўтра ідзеш?
Я заўтра іду ў кіно.
Ты калі ідзеш у кіно?
Я заўтра іду ў кіно.
Што тычыцца граматычнай правільнасці мовы, то марфалагічныя памылкі ці ледзь не самыя распаўсюджаныя ў гэтым узросце. Напрыклад, замест нулявых канчаткаў у словах ботаў, дзяўчынак, бярозак і г.д. кажуць ботаў, дзяўчынкаў, бярозкаў.
Як дамагацца граматычнай правільнасці мовы? Трэба, каб дзіця сам ўсвядоміў правільнасць той формы, якую ён ужыў. Напрыклад, паказваецца карцінка з выявай аднаго лісяняці. Дзіця кажа “Лісяня”. На наступным малюнку-два Лісяняці, затым шмат лісянятаў і г .д. Такія практыкаванні добра праводзіць гуляючы. Дзіця пачынае ўсведамляць свае памылкі і ўжо не кажа лісянкоў, медзведзяня і г. д. Можна правесці гульню “Адзін і шмат”. Адзін Лісяня – шмат ..., леў – ільвяня і г. д.
Можна папрасіць дзіця палічыць гародніну, садавіну, прадметы, або правесці гульню “Чаго не стала?” Не стала яблыкаў, груш, сліў і г. д.
Распаўсюджанай памылкай у дашкольнікаў з’яўляецца няправільнае ўзгадненне назоўнікаў і прыметнікаў ніякага роду. Для практыкавання ў правільным ужыванні роду назоўнікаў падбіраюцца розныя карцінкі. Дарослы задае пытанні:
“Гэта што?” – “Вядро”, “Якое яно?” – “Блакітнае”. “А гэта што?” – “Вёдры”. – “Якія?” – “Блакітныя”. “На малюнку шмат чаго?” – “Блакітных вёдраў”.
У дачыненні да дзеясловаў найбольш частай памылкай з’яўляецца пабудова дзеяслоўных формаў па ўзоры адной, больш лёгкай для дзіцяці. Напрыклад, усе дзеці ў пэўным узросце кажуць ўставаю, лізаю, жаваю і г. д.
Сустракаюцца цяжкасці, калі пачынаюць змяняць назоўнікі па склонах. Ну, на самай справе, чаму сталы-сталоў, а крэслы ўжо крэслаў. “Возьмем усе крэслы і зробім цягнік”.
Робяцца памылкі і ў родавых канчатках назоўнікаў: конскіх (конь), коненок (жарабя), авечак (баран). Тыповыя памылкі, якія дзеці робяць ва ўжыванні параўнальнай ступені прыметнікаў: “Мне блізка да садка ісці”, “Не, мне блізее”, “Якая сукенка добрая!” “А маё дабрэе” і г. д.
Калі памылкі ў мове дзіцяці носяць выпадковы характар, то на іх не варта фіксаваць увагу дзіцяці. Тыя ж памылкі, якія з’яўляюцца тыповымі, трэба абавязкова папраўляць. Калі на іх не звяртаць увагі, гаворка дзіцяці вельмі надоўга застанецца няправільнай.
Нельга смяяцца над дзіцем ці дражніць яго, не варта таксама пераказваць дзіцячыя словы і фразы з памылкай як анекдоты, асабліва ў прысутнасці дзетак. Дзеці вельмі ганарацца тым, што ім удалося рассмяшыць дарослых і пачынаюць перакручваць словы ўжо наўмысна. Самае лепшае – спакойна паправіць дзіця, не робячы з памылкі вастрыні, або падставы для крыўды.
Некаторыя бацькі ставяцца адмоўна да схільнасці дзяцей распавядаць розныя гісторыі і казкі, лічачы, што гэта залішне развівае фантазію. Але дзіця мае патрэбу ў гэтым. Калі ён мала распавядае, яго трэба выклікаць на такія апавяданні, папрасіць пачытаць або расказаць казку і выслухаць яе ўважліва. Часам варта падказаць нейкую дэталь або задаць некалькі пытанняў. Распавядаючы казку, дзіця вучыцца выкарыстоўваць раней засвоеныя фразы. Выкарыстоўвае ён іх тут не механічна, а ў новых камбінацыях, ствараючы нешта новае, сваё. У гэтым залог развіцця творчых здольнасцяў чалавечага розуму.
Вельмі важна сачыць за тым, каб усе вымаўляемыя дарослымі гукі былі выразнымі, а рытм гаворкі не занадта хуткі, бо маці і бацька не проста кажуць – яны даюць дзецям матэрыял для пераймання. Калі вы размаўляеце з дзіцем, не кажаце дарма. Калі вельмі шмат гавораць з дзіцем, ён стамляецца ад гэтага і ўжо не слухае. Гаворка дарослага ў такім выпадку становіцца чымсці накшталт гукаў пастаянна ўключанага радыё – іх ужо не заўважаюць.
На любой стадыі развіцця мовы дзіця мае патрэбу ва ўвазе і дапамозе дарослых. Паспяванне разумовай маўленчай дзейнасці дзіцяці, пераход да больш высокіх яе ўзроўнях ў большай меры вызначаецца тым, аб чым і як мы гаворым з ім. Мова – гэта не дар звыш, гэта вынік вялікай сумеснай працы бацькоў, выхавальнікаў, а таксама працы самога дзіцяці.
Развіццё мовы дзіцяці нельга пускаць на самацёк, так як слаба развітая гаворка акрамя ўсяго іншага пазбаўляе дзіця многіх чалавечых радасцяў – радасці ад умення выразна і пісьменна адказаць на ўроку, радасці таму, што можа выказаць тое, пра што хочацца сказаць, радасці ад шчасліва знойдзенага слова.
